نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

بانوگشسب‏نامه یکی از منظومه‏های حماسی ملی است که به تقلید از شاهنامة فردوسی در شرح زندگی و دلاوری‏های بانوگشسب، دختر رستم، به نظم درآمده است. این منظومه، تنها اثر حماسی در ادب فارسی است که محور داستان آن یک قهرمان زن است. بیشتر پژوهشگرانی که این منظومه را بررسی کرده‏اند، بر چگونگی حضور بانوگشسب در متون حماسی و شرح پهلوانی‏هایش تأکید کرده و گاه جنگاوری‏های او را به تأثیرات به‌جا‌مانده از دورة زن‏سروری و تسلط ایزدبانوان جنگاور اساطیری مربوط دانسته‏ و به زمینه‏های روان‏شناختی کردارهای این پهلوانِ زن کمتر توجه نشان داده‏اند. آنچه در این پژوهش بررسی می‌شود، زمینه‏های اسطوره‏ای و روان‌شناختی شخصیت و اعمال دلاورانة بانوگشسب در منظومة حماسی بانوگشسب‏نامه است. دستاورد پژوهش حاکی از آن است که با وجود مشاهدة نشانه‏هایی از زن‏سروری و زن‏سالاری در منظومه، این نشانه‏ها در برابر تسلط فرهنگ پدرسالار رنگ باخته و پدرسالاری جایگزین مادر‌سالاری شده است. در بخش دوم این مقاله، این نکته، از دیدگاه روان‏شناسی تحلیلی یونگ، تحلیل شده است. بنا‌بر این دیدگاه، رفتار جنگاورانه و مردانة بانوگشسب را نه‏تنها نمی‏توان نشانة زن‏سالاری دانست، بلکه باید آن را به تأثیرات القایی کهن‏الگوی آنیموس (روان‌مردانة درون زن) نسبت داد که به واسطة زندگی بانوگشسب در جمع پهلوانان برتر حماسه و متأثر از رفتارهای مردانه در او نهادینه شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A mythical and psychological critique of status of women in Banugoshasb-nameh

نویسندگان [English]

  • Reza Satari 1
  • Hossein Hasanpour Alashti 1
  • Marzyeh Haqiqi 2

1 Associate Professor, Persian Language and Literature Department, Mazandaran University, Iran

2 PhD Candidate of Persian Language and Literature, Mazandaran University, Iran

چکیده [English]

Banugoshasb-nameh is a national epic poem written in imitation of Ferdowsi's Shahnameh about Banugoshasb's life and courage, daughter of Rostam. The poem, the only epic in Persian literature is the central story of a heroic woman. Most researchers, who have studied this poem, have focused on the presence of Banugushasb in the context of epic and her heroism. They sometimes related her achievements to the effects left by the period of Matriarchy and mythological warrior goddesses while showing less interest in the psychological background of the champion women's actions. This research addresses a study of mythological and psychological background and heroic deeds of Banugoshasb character in the epic poem Banugshsb-nameh. The findings show that although signs of Matriarchy and feminist can be seen in this poem, this marks the dominance of patriarchal culture, and patriarchy replaces matriarchy. In the second part of this paper, the issue is analyzed from viewpoint of Jung’s analytical psychology. According to this view, heroic and masculine behavior of Banugoshasp cannot be considered as feminist, but it should be attributed to effects of archetype animus (masculine psyche in women) that has been institutionalized through Banugoshasp life among the top heroes of epic and influenced by their behavior.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • analytical psychology
  • Animus
  • myth
  • Banugshsb-nameh
  • national epic
  • patriarchy
[1] آیدنلو، سجاد (1384). «مهین‏دخت بانوگشسب سوار»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، س 8، ش9، ص34ـ45.
[2] ــــــــــ (1387). «پهلوان‏بانو»، مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، س7، ش13، ص11ـ24.
[3] ــــــــــ (1388). متون منظوم پهلوانی (برگزیدة منظومه‏های پهلوانی پس از شاهنامه)، تهران: سمت.
[4] اتونی، بهروز (1391). «دبستان نقد اسطوره‏شناختی ژرفا بر بنیاد کهن‏نمونة نرینة روان (آنیموس)»، فصل‏نامة‏ ادبیات عرفانی و اسطوره‏شناختی، س 8، ش26، ص11ـ52.
[5] اکبری مفاخر، آرش (1384)، روان انسانی در حماسه‏های ایرانی، تهران: ترفند.
[6] امینی، محمدرضا (1381). «تحلیل اسطورة قهرمان در داستان ضحاک و فریدون بر‌اساس نظریة یونگ»، مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش34، ص 53ـ64.
[7] انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369). فردوسی‏نامه (جلد2)، تهران: علمی، چ3.
[8] اوشیدری، جهانگیر (1378). دانشنامة مزدیسنا، تهران: مرکز، چ2.
[9] ایرانشاه‏بن ابی‏الخیر (1370). بهمن‏نامه، ویراستة رحیم عفیفی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[10] بانوگشسب‏نامه (1382). تصحیح و توضیح روح‏انگیز کراچی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[11] براهنی، رضا (1363). تاریخ مذکر، تهران: نشر اول.
[12] بولن، شینودا (1391). نمادهای اسطوره‏ای و روان‏شناسی زنان، ترجمة آذر یوسفی، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، چ6.
[13] بیلسکر، ریچارد (1387). اندیشة یونگ، ترجمة حسین پاینده، تهران: آشیان، چ2.
[14] پاتر، آنتونی (1384). نبرد پدر و پسر در ادبیات جهان، ترجمة محمود کمالی، تهران: ایدون.
[15] پایگاه اینترنتی خبری و تحلیلی انتخاب، «ازدواج ربایشی، ازدواجی رایج در 17 کشور جهان»، 21/7/1390، (http://www.entekhab.ir/fa/news/41263).
[16] تاریخ سیستان (1366). تصحیح محمدتقی بهار، تهران: پدیدة خاور.
[17] ترقی، گلی (1387). بزرگ بانوی هستی (اسطوره‌ـ نمادـ صورت ازلی) با مروری بر اشعار فروغ فرخزاد؛ تهران: نیلوفر، چ2.
[18] حسام‏پور، سعید؛ جباره ناصرو، عظیم (1389)، «بانوگشسب در حماسه‏های ملی»، مجلة مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، س9، ش18، ص53ـ74.
[19] دوبووار، سیمون (1380)، جنس دوم، جلد1، ترجمة قاسم صنعوی، تهران: توس، چ2.
[20] دورانت، ویل (1349)، تارخ تمدن یونان باستان، ترجمة امیرحسین آریان‏پور، تهران: اقبال.
[21] دهخدا، علی‏اکبر (1372). لغت‏نامة دهخدا، تهران: دانشگاه تهران و روزنه.
[22] رستگارفسایی، منصور (1379). فرهنگ نام‏های شاهنامه، (جلد 1)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، چ2.
[23] رسولی، آرزو (1383). «بانوگشسب‏نامه»، نامة فرهنگستان، ش 24، ص 180ـ182.
[24] رضاپور، منوچهر (1384). «پیوند خویشکاری‏های اسطوره‏ای و حماسی بانوان در داستان‏های باستان»، ادب و زبان، ش 25، ص207ـ218.
[25] رید، ایولین (1387). مادرسالاری: زن در گسترة تاریخ تکامل، ترجمة افشنگ مقصودی، تهران: گل‏آذین.
[26] ــــــــــ‌ (1390). پدرسالاری: گذار از مادرسالاری به پدرسالاری، ترجمة افشنگ مقصودی، تهران: گل‏آذین.
[27] ستاری، جلال (1366). رمز و مثل در روانکاوی؛ تهران: توس.
[28] ــــــــــ‌ (1390). سیمای زن در فرهنگ ایران، تهران: مرکز، چ6.
[29] سراج، شهین (1387). «چهره و شخصیت زنان جنگاور در حماسه‏های ایرانی (قرن چهارم تا ششم هجری)»، آفتابی در میان سایه‏ای (جشن‏نامة دکتر بهمن سرکاراتی)، به کوشش علیرضا مظفری و سجاد آیدنلو، تهران: قطره، صص251ـ331.
[30] سیلور، درو (1382). ایزدان و ایزدبانوان یونانی، ترجمة گلشن اسماعیل‏پور، تهران: اسطوره.
[31] شایگان، داریوش (1379). بت‏های ذهنی و خاطرة ازلی، تهران: امیرکبیر، چ3.
[32] صفا، ذبیح‏الله (1384). حماسه‏سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر، چ7.
[33] ضمیری، محمدرضا (1383). «دختران و ازدواج تحمیلی»، پایگاه اینترنتی: (http://iranpress.ir/iranwomen/template1/News.aspx?NID=1281)
[34] فاریس، مایکل (1392). نکاتی که هر پدری باید به دخترش بیاموزد، ترجمة مهران مقدم، کرج: نشر در دانش بهمن.
[35] فانیان، خسرو (1351). «پرستش الهه‌ـ مادر در ایران»، بررسی‏های تاریخی، س7، ش‏6، ص209ـ248.
[36] فدایی، فربد (1387). کارل گوستاو یونگ بنیانگذار روان‏شناسی تحلیلی؛ تهران: دانژه، چ2.
[37] فردوسی، ابوالقاسم (1374). شاهنامة فردوسی (ج3)، به کوشش سعید حمیدیان (از روی چاپ مسکو)، تهران: دفتر نشر داد.
[38] فوردهام، فریدا (1388). مقدمه‏ای بر روان‏شناسی یونگ، ترجمة مسعود میربها، تهران: جامی.
[39] کراچی، روح‏انگیز (1384). «نماد زندگی و زایندگی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش93، ص22ـ33.
[40] ــــــــــ‌ (1387). «بانوگشسب، پهلوان‏بانوی حماسه‏های ایران»، رودکی، شی23، ص11ـ18.
[41] کزازی، میرجلال‏الدین (1376). رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: مرکز.
[42] ــــــــــ‌ (1384). نامة باستان (جلد3)، تهران: سمت، چ2.
[43] لاش، جان (1392). دوقلوها، توأمانی و همزادها، ترجمة رقیه بهزادی، تهران: علمی.
[44] لاهیجی، شهلا؛ کار، مهرانگیز (1381). شناخت هویت زن ایرانی در گسترة پیش‌تاریخ و تاریخ، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، چ3.
[45] مجمل‏التواریخ و القصص (بی‏تا). به اهتمام محمد رمضانی و تصحیح محمدتقی بهار، تهران: کلالة خاور.
[46] مختاری غزنوی، عثمان (1377). شهریارنامه، به اهتمام غلامحسین بیگدلی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[47] مزداپور، کتایون (1383). «قدرت بانوگشسب و تیغ عشق»، نقد و بررسی کتاب فرزان، ش7، ص168ـ180.
[48] ــــــــــ‌ (1392). «افسانة پری در هزار و یک‏ شب»، شناخت هویت زن ایرانی، به کوشش شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، چ5.
[49] موسایی، معصومه (1386). «بانوگشسب‏نامه و اسطورة آرتمیس»، فصل‏نامة زبان و ادب، ش31، ص108ـ121.
[50] مول، ژول (1354). دیباچة شاهنامه، ترجمة جهانگیر افکاری، تهران: شرکت سهامی کتاب‏های جیبی، چ2.
[51] وایگل، زیگرید (1382).«قهرمانِ قربانی‏شده و قربانیِ قهرمان (قهرمانانِ زن در ادبیاتِ مردان و زنان)»، ترجمة مرسده صالح‏پور، زن و ادبیات: سلسله پژوهش‏های نظری دربارة مسائل زنان، به کوشش منیژه نجم عراقی، تهران: چشمه.
[52] هفت لشکر (طومار جامع نقالان)، (1377).تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[53] هورنای، کارن (1390). روان‏شناسی زنان، ترجمة سهیل سُمی، تهران: ققنوس، چ5.
[54] یونگ، کارل گوستاو (1368). چهار صورت مثالی، ترجمة پروین فرامرزی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
[55] ــــــــــ‌ (1389). انسان و سمبول‏هایش، ترجمة محمود سلطانیه، تهران: جامی،‌ چ7.
[56] Samuels, Andrew (1985). Jung and the Post-Jungians. London: Routledge.