نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

2 دانش ‏آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

یکی از بنیادی‏ترین مباحث انسان‏شناسی، مطالعۀ روابط خویشاوندی، شیوه‏های همسرگزینی و پیوند ازدواج است که از دیرباز مورد توجه نظریه‏پردازان این حوزه‏ قرار گرفته است. متون کهن حماسی ما، به‌رغم بهره‏مندی از منابع عظیمی از افسانه‏ها و روایات برخاسته از زندگی مردم، بازتابندۀ مهم‏ترین مسائل اجتماعی، فرهنگی و انسان‏شناختیِ مردم ایران باستان‌اند. با توجه به جایگاه درخور این آثار برای تحلیل مسائل انسان‏شناختی، تاکنون جز شاهنامۀ فردوسی، به سایر حماسه‏های ملی از این منظر توجه چندانی نشده است. در این پژوهش، به بررسی روابط خویشاوندی در شاهنامه و حماسه‏های ملی متأثر از آن، از دیدگاه نظریۀ انسان‏شناسی ساختاری کلود لوی‌ـ استروس پرداخته شده است. استروس با تکیه بر نظریۀ تقابل‏های دوگانه، خانواده و نظام خویشاوندی را به‌منزلۀ نخستین قرارداد اجتماعی و نقطۀ آغاز فرهنگ بشری در تقابل با طبیعت قرار می‏دهد. از نظر او، برون‏همسری در تقابل با درون‏همسری (ازدواج با محارم)، نشان‏دهندۀ تقابل اساسی فرهنگ/ طبیعت است. بر این اساس، در این پژوهش به ‏تقابل‏های مهم قابل طرح در روابط خویشاوندی حماسه‏های ملی، از دیدگاه انسان‏شناسی ساختارگرا، پرداخته شده است. دستاورد پژوهش حاکی از آن است که بر نظام خویشاوندی این متون، تقابل‏هایی همچون تقابل ایران/ انیران، زن/ مرد، برون‏همسری/ درون‏همسری، پدرسالاری/ مادرسالاری، پدرمکانی/ مادرمکانی و... حاکم است که وامدار اندیشۀ تقابل‏گرایِ اساطیر کهن ایرانی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Evaluation of the relationships in the national epic of Iran from the perspective of structuralist anthropology

نویسندگان [English]

  • Reza Satari 1
  • Marzieh Haghighi 2
  • Shahram Ahmadi 3

1 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Iran

2 PhD in Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Iran

3 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Iran

چکیده [English]

Regarded as one of the most important concepts in Structuralism, the Theory of Binary Opposition has long been used as a yardstick against which Structuralists measure their researches in the wide realms of Linguistics, Narratives, Philosophy, Cultural Studies, Anthropology, and Psychology. Employing Binary Opposition in Structural Anthropology, Lévi-Strauss aimed to discover human’s cognitive structure in mythology and other various cultural practices, believing that such inevitable oppositions tend to be the first steps of human being taken to appreciate the world around him. One of the most widely-discussed oppositions in Strauss’ theory tends to be the one between culture and nature. Regarded as the primary social bond and the outset of human culture, family and kinship, according to Strauss, is against the nature. He discusses that the opposition between exogamy and endogamy (when the members of the same family marry each other) exemplifies the culture/nature opposition. Owing to the high frequency of exogamy in Shah nameh and the following national epics, the present study aimed to examine the afore-said trend in Persian epics applying the theories of Lévi-Strauss in the analysis of such oppositions. Through these approaches, the social background, religion, life, social relationships and kinship contracts governing the society have been investigated. In this regard, according to the structural anthropology theory and the principle of binary oppositions which is the main basis of this theory, oppositions between Iran/Aniran, male/female, patriarchy/matriarchy, father/mother originality and some kinship oppositions between father/son, father/daughter and mother/son have been studied.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lévi-Strauss
  • Kinship system
  • Marriage
  • national epics
  • Structural Anthropology
[1] آزاد، حسن (1364). گوشه‏هایی از تاریخ اجتماعی ایران، ارومیه: انزلی، چ 2.
[2] آموزگار، ژاله (1386). زبان، فرهنگ و اسطوره، تهران: معین.
[3] آموسی، مجنون (1390). «کلودلوی‏استروس و نظام خویشاوندی»، پایگاه اینترنتی انسان‏شناسی و فرهنگ، (anthropology.ir/ node/ 304).
[4] استیور، دان (1383). «ساختارگرایی و پساساختارگرایی»، ترجمۀ ابوالفضل ساجدی، حوزه و دانشگاه، س 10، ش 39، ص154ـ185.
[5] اسدی طوسی، حکیم ابونصرعلی‏بن‏احمد (1389). گرشاسب‏نامه، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب، چ 2.
[6] استروس، کلودلوی (1376). اسطوره و معنا، ترجمۀ شهرام خسروی، تهران: مرکز.
[7] ــــــــــ (1361). توتمیسم؛ ترجمۀ مسعود راد، تهران: توس.
[8] ــــــــــ (1358). نژاد و تاریخ، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، تهران: پژوهشکدۀ علوم ارتباطی و توسعۀ‏ ایران.
[9] اسماعیل‏پور، ابوالقاسم (1385). اسطورۀ آفرینش در آیین مانی، تهران: کاروان، چ 3.
[10] ــــــــــ (1387). اسطورۀ بیانِ نمادین، تهران: سروش، چ 2.
[11] الیاده، میرچا (1389). رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش، چ 4.
[12] اوستا (1370). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
[13] ایرانشاه‏بن‏ابی‏الخیر (1370). بهمن‏نامه، ویراستۀ رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
[14] ــــــــــ (1377). کوش‏نامه، به کوشش جلال متینی، تهران: علمی.
[15] ایگلتون، تری (1368). پیش‏درآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
[16] براهنی، رضا (1393). تاریخ مذکر، تهران: نگاه، چ 4.
[17] برتنس، هانس (1384). مبانی نظریۀ ادبی، ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: ماهی.
[18] بوبر، مارتین (1380). من و تو، ترجمۀ ابوتراب سهراب و الهام عطاردی، تهران: فرزان روز.
[19] بهار، مهرداد (1384). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه، چ 5.
[20] بهزادی، رقیه (1382). «سهم زنان در اسطوره و تاریخ شرق باستان از دره‏های فرات و نیل تا کرانه‏های سیحون و هند»، زن و فرهنگ، به‌کوشش محمد میرشکرایی و علیرضا حسن‏زاده، تهران: نی.
[21] بیتس، دانیل؛ پلاگ، فرد (1387). انسان‏شناسی فرهنگی، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: علمی، چ 7.
[22] حسن‏زاده، علیرضا (1387). مردم‏شناسی ایرانی چالش‏ها و پرسش‏ها، تهران: افکار.
[23] حسینی، مریم (1388). ریشه‏های زن‏ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، تهران: چشمه.
[24] حمیدیان، سعید (1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: ناهید، چ 2.
[25] حیدری، حسن؛ قاسم‏پور، محدثه (1391). «خویشاپیوندی در متون پهلوی و بازتاب آن در شاهنامه»، نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، دورۀ‏4، ش4، ص107ـ124.
[26] خالقی مطلق، جلال (1386). سخن‏های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار، چ 2.
[27] دادگی، فرنبغ (1385). بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس، چ 3.
[28] دزفولیان، کاظم؛ طالبی، معصومه (1389). «مقایسۀ اساطیر یونان و ایران بر پایۀ اندیشه‏های باختین»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، س 2، ش3، ص 97ـ115.
[29] رضی، هاشم (1376). ترجمه و توضیح وندیداد، ج2، تهران: فکر روز.
[30] روایت پهلوی (1367). ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[31] روح‏الامینی، محمود (1360). «درون‏همسری و برون‏همسری»؛ چیستا، ش‏5، ص525ـ537.
[32] ــــــــــ (1370). «ساختار اجتماعی ازدواج‏های شاهنامه»، چیستا، ش78، ص877ـ891.
[33] رید، ایولین (1387). مادرسالاری: زن در گسترۀ تاریخ تکامل، ترجمۀ افشنگ مقصودی، تهران: گل‏آذین.
[34] زمردی، حمیرا (1382). نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی ومنطق‏الطیر، تهران: زوار.
[35] سام‏نامه (1392). تصحیح وحید رویانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
[36] ستاری، جلال (1390). سیمای زن در فرهنگ ایران، تهران: مرکز، چ 6.
[37] ستاری، رضا؛ حقیقی، مرضیه (1393). «نقش توتم در نفی ازدواج با محارم در ایران باستان»، نشریۀزن در فرهنگ و هنر، دورۀ 6، ش1، ص73ـ94.
[38] سرکاراتی، بهمن (1385). سایه‏های شکار‌شده، تهران: طهوری، چ 2.
[39] شاپورشهبازی، علیرضا (1380). «افسانۀ ازدواج با محارم در ایران باستان»، مجلۀ باستان‌‌شناسی و تاریخ، س 15، ش اول و دوم، ص 9ـ26.
[40] شاکد، شائول (1386). تحول ثنویت: تنوع آرای دینی در عصر ساسانی، ترجمۀ احمد قائم‏مقامی، تهران: ماهی.
[41] شمیسا، سیروس (1388). نقد ادبی، چاپ سوم از ویرایش دوم، تهران: میترا.
[42] ضیمران، محمد (1379). «بنیان فکنی دریدا»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش33، ص 10ـ19.
[43] --------  (1384). گذار از جهان اسطوره به فلسفه، تهران: هرمس، چ 2.
[44] عطایی رازی، خواجه عمید عطابن یعقوب (1382).برزونامه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
[45] علامی، ذوالفقار (1387). «آسمانِ پدر و زمینِ مادر در اساطیر ایرانی و شعر فارسی»، فصل‏نامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). س17 و 18، ش68 و 69، ص 119ـ144.
[46] فانیان، خسرو (1351). «پرستش الهه‌ـ مادر در ایران»، بررسی‏های تاریخی، س7، ش‏6، ص209ـ248.
[47] فرامرزنامه (1382). به اهتمام مجید سرمدی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
[48] فردوسی، ابوالقاسم (1374)؛ شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: دفتر نشر داد، چ 2.
[49] فروید، زیگموند (1382). توتم و تابو؛ ترجمۀ ایرج پورباقر، تهران: آسیا، چ 2.
[50] فره‏وشی، بهرام (1346). فرهنگ پهلوی؛ تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
[51] فریزر، جیمز جورج (1388). شاخۀ زرین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه، چ 6.
[52] کتاب پنجم دینکرد (1386). ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: معین.
[53] کزازی، میرجلال‏الدین (1384). آب و آیینه، تبریز: آیدین.
[54] -------- (1388). از گونه‏ای دیگر: جستارهایی در فرهنگ و ادب ایران، تهران: مرکز، چ 3.
[55] -------- (1390). رؤیا، حماسۀ اسطوره، تهران: مرکز، چ 6.
[56] کمبل، جوزف (1377). قدرت اسطوره، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
[57] کوزر، لوئیس‏آ (1384). نظریۀ تقابل‏های اجتماعی، ترجمۀ عبدالرضا نواح، اهواز: رسش.
[58] گزیده‏های زادسپرم (1366). ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[59] گزیدۀ سرودهای ریگ‌ودا (1348). ترجمۀ سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران: تابان.
[60] لاهیجی، شهلا؛ کار، مهرانگیز (1381). شناخت هویت زن ایرانی، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، چ 3.
[61] لیچ، ادموند (1350). لوی استروس، ترجمۀ حمید عنایت، تهران: خوارزمی.
[62] مادح، قاسم (1380). جهانگیرنامه، به‌کوشش سید ضیاءالدین سجادی، تهران: دانشگاه تهران.
[63] ماسه، هانری (1375). فردوسی و حماسۀ ملی، ترجمۀ مهدی روشن‏ضمیر، تبریز: دانشگاه تبریز، چ 2.
[64] مختاری، محمد (1379). اسطورۀ زال، تهران: توس، چ 2.
[65] مختاری غزنوی، عثمان (1377). شهریارنامه، به‌اهتمام غلامحسین بیگدلی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.
[66] معصومی‏دهقی، احمدرضا (1383). زناشویی در شاهنامه، اصفهان: نقش خورشید، چ2.
[67] مقدادی، بهرام (1378). فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.
[68] مینوی خرد (1385). ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: توس، چ4.
[69] نیبرگ، هنریک س (1383). دین‏های ایران باستان، ترجمۀ سیف‏الدین نجم‏آبادی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
[70] همیلتون، ملکلم (1377). جامعه‏شناسی دین؛ ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: تبیان.
[71] یزدانی، زینب (1378). زن در شعر فارسی، تهران: فردوس.
[72] پاتر، آنتونی (1384). نبرد پدر و پسر در ادبیات جهان، ترجمۀ محمود کمالی، تهران: ایدون.
[73] Bartholomae, Christian.  (1961), Altironisches Wōrterbuch, Berlin.
[74] Strauss, Claude Levi.  (1967), Les Structures Élémentaires de la parente, Berlin. available online at: books.google.com.